Khi nhắc đến ammonia (NH₃), nhiều người nghĩ đến mùi khai đặc trưng của phân bón hay nước tiểu. Tuy nhiên, đằng sau mùi hắc đó là một trong những hợp chất cực kỳ quan trọng trong nhiều lĩnh vực – từ nông nghiệp, công nghiệp hóa chất, y học, đến xử lý nước thải và môi trường. Ammonium (NH₄⁺) – dạng ion liên hợp với NH₃ – cũng không kém phần quan trọng khi kết hợp với các gốc axit tạo nên muối amoni, góp mặt trong nhiều sản phẩm sinh hoạt và sản xuất hàng ngày. Vậy, ammonia và các hợp chất ammonium được ứng dụng ra sao? Chúng có ý nghĩa gì trong đời sống của chúng ta? Hãy cùng khám phá. I. Tổng quan về ammonia NH3 và hợp chất ammonium NH4+ 1. Ammonia (NH₃): Ammonia NH3 Là chất khí không màu, mùi khai mạnh, tan tốt trong nước, tạo dung dịch amoniac (NH₃ trong H₂O) có tính bazơ yếu. Có thể gây kích ứng mạnh nhưng lại là nguyên liệu đầu vào quan trọng trong nhiều quá trình công nghiệp. 2. Hợp chất Ammonium (NH₄⁺): Là ion tạo ra khi NH₃ nhận một proton (H⁺) từ axit (theo thuyết Bronsted–Lowry). Có mặt trong nhiều muối amoni: NH₄Cl, NH₄NO₃, (NH₄)₂SO₄, v.v., với tính chất đa dạng và ứng dụng rộng rãi. II. Các ứng dụng tiêu biểu của ammonia NH3 và một số hợp chất ammonium NH4+ 1. Trong nông nghiệp: Sản xuất phân bón Ammonia NH3 – nguyên liệu sản xuất phân đạm: Ammonia là thành phần chính trong sản xuất phân urê (CO(NH₂)₂), amoni nitrat (NH₄NO₃) và amoni sunfat ((NH₄)₂SO₄). Đây là những loại phân đạm cung cấp nitơ cho cây trồng, giúp cây sinh trưởng nhanh, phát triển lá xanh, tăng năng suất. Muối ammonium NH4+ trong đất: Dễ hòa tan trong nước và được rễ cây hấp thụ trực tiếp. Giúp cải thiện độ phì của đất, đặc biệt trong nông nghiệp quy mô lớn. Ví dụ : Các loại phân bón được dùng phổ biến ở ruộng lúa, vườn rau, cây ăn trái thường có thành phần từ NH₄NO₃ hoặc (NH₄)₂SO₄. 2. Trong công nghiệp hóa chất Sản xuất Nitric acid (HNO₃): NH₃ là nguyên liệu để tổng hợp Nitric acid HNO3 trong phản ứng oxy hóa NH₃ – bước đầu trong chuỗi sản xuất chất nổ, phân bón, và nhiều sản phẩm hóa học khác. Sản xuất ure, amin và các chất trung gian hữu cơ: NH₃ tham gia phản ứng với CO₂ để tạo ure – một hóa chất cực kỳ phổ biến trong công nghiệp và y học. Sản xuất muối ammonium NH4+ dùng trong phân tích hóa học và sản xuất thuốc nhuộm, dược phẩm. 3. Trong công nghiệp làm lạnh Ammonia NH₃ được sử dụng làm chất làm lạnh tự nhiên (refrigerant R-717) trong các hệ thống lạnh công nghiệp, đặc biệt tại các kho lạnh, nhà máy đông lạnh thủy sản, thực phẩm. Ưu điểm: Hiệu suất lạnh cao, thân thiện môi trường (không làm suy giảm tầng ozone như CFCs). Ví dụ thực tế: Các nhà máy chế biến hải sản ở miền Trung và Nam Bộ sử dụng hệ thống làm lạnh bằng NH₃ để bảo quản tôm, cá. 4. Trong sản xuất chất tẩy rửa và mỹ phẩm Dung dịch Ammonia NH3 có tính kiềm yếu, được dùng để: Làm nước lau kính, chất tẩy rửa dầu mỡ. Làm thành phần phụ trong mỹ phẩm nhuộm tóc, chất trung hòa pH. Ví dụ: Nhiều loại nước lau bếp, nước lau kính công nghiệp có chứa lượng nhỏ NH₃ để tăng hiệu quả làm sạch. 5. Trong xử lý nước và môi trường Muối ammonium NH4+ (ví dụ NH₄Cl) được dùng trong xử lý nước thải công nghiệp, giúp điều chỉnh pH hoặc tham gia quá trình loại bỏ kim loại nặng. Khí NH₃ là chất chỉ thị môi trường vì sự hiện diện quá mức của nó trong nước cho thấy có sự ô nhiễm hữu cơ hoặc phân bón rửa trôi. 6. Trong quốc phòng và công nghiệp thuốc nổ Ammonium nitrat (NH₄NO₃) là chất oxy hóa mạnh, dùng trong sản xuất thuốc nổ ANFO, vật liệu nổ công nghiệp, quốc phòng và xây dựng hầm mỏ. Cảnh báo: NH₄NO₃ có thể phát nổ mạnh khi bị nén, đun nóng hoặc trộn với chất khử – cần được quản lý nghiêm ngặt. 7. Trong sinh học và y học Ammonium NH₄⁺ là sản phẩm trung gian trong quá trình phân hủy protein trong cơ thể. Nó được gan chuyển hóa thành ure và thải ra ngoài qua nước tiểu. Trong phòng thí nghiệm, muối amoni được dùng để điều chỉnh pH dung dịch sinh học, hoặc làm chất đệm hóa học.
