Ăn mòn kim loại: khái niệm và phân loại ăn mòn kim loại. Ăn mòn kim loại là một hiện tượng phổ biến và gây ra những tổn thất kinh tế khổng lồ trên toàn cầu. Đây là quá trình phá hủy dần dần kim loại hoặc hợp kim do tác dụng hóa học hoặc điện hóa của môi trường xung quanh. Việc hiểu rõ khái niệm và các dạng ăn mòn kim loại là vô cùng quan trọng để có thể đề xuất các biện pháp phòng chống hiệu quả, bảo vệ vật liệu và kéo dài tuổi thọ của các công trình, thiết bị. I. Khái niệm Ăn mòn kim loại Ăn mòn kim loại là sự phá hủy kim loại hoặc hợp kim do tác dụng của các chất trong môi trường xung quanh. Về bản chất, đây là một quá trình oxy hóa – khử, trong đó kim loại bị oxy hóa thành các ion dương. Kim loại bị oxy hóa: M→Mn(+) + ne(−) Chất trong môi trường bị khử: Các chất này nhận electron từ kim loại. Quá trình ăn mòn kim loại diễn ra tự phát theo chiều hướng làm giảm năng lượng tự do của hệ, tức là kim loại có xu hướng chuyển về trạng thái hợp chất bền vững hơn trong tự nhiên (ví dụ, quặng). II. Phân loại Ăn mòn kim loại Dựa vào cơ chế của quá trình ăn mòn, người ta phân loại ăn mòn kim loại thành hai dạng chính: Ăn mòn hóa học và Ăn mòn điện hóa. 1. Ăn mòn hóa học Khái niệm: Là quá trình oxy hóa – khử, trong đó các electron của kim loại được chuyển trực tiếp đến các chất trong môi trường (chất oxy hóa), không phát sinh dòng điện. Điều kiện xảy ra: Kim loại tiếp xúc trực tiếp với môi trường chứa chất oxy hóa (khí hoặc hơi) ở nhiệt độ cao hoặc nhiệt độ thường. Không có sự hình thành pin điện hóa. Đặc điểm: Electron của kim loại được chuyển trực tiếp cho chất oxy hóa. Thường tạo ra lớp oxit hoặc hợp chất khác trên bề mặt kim loại. Tốc độ ăn mòn thường chậm hơn ăn mòn điện hóa. Ví dụ và Ứng dụng thực tiễn: Sắt bị oxy hóa ở nhiệt độ cao: Các chi tiết lò nung, ống dẫn hơi nước nóng bằng sắt bị oxy hóa tạo thành gỉ sắt ở nhiệt độ cao. 3Fe+4H2O (hơi)t∘ → Fe3O4+4H2 2Fe+3/2O2(t∘) → Fe2O3 Đồng bị xám đen trong không khí: Do phản ứng với lưu huỳnh và các hợp chất lưu huỳnh trong không khí. 2Cu+S (t∘) → Cu2S Ứng dụng: Mặc dù là quá trình phá hủy, nhưng ăn mòn hóa học cũng có ứng dụng trong việc tạo lớp oxit bảo vệ bề mặt kim loại (ví dụ: lớp oxit trên nhôm giúp chống ăn mòn tiếp). 2. Ăn Mòn Điện Hóa Khái niệm: Là quá trình oxy hóa – khử, trong đó kim loại bị ăn mòn do tác dụng của dung dịch chất điện ly và có sự hình thành các pin điện hóa trên bề mặt kim loại. Các electron của kim loại được chuyển gián tiếp thông qua dung dịch điện ly và mạch ngoài. Điều kiện xảy ra (đồng thời 3 điều kiện): Có hai điện cực khác nhau về bản chất: Có thể là hai kim loại khác nhau, hoặc kim loại với phi kim (như cacbon trong gang thép), hoặc kim loại với hợp chất hóa học. Các điện cực phải tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với nhau qua dây dẫn. Các điện cực cùng tiếp xúc với một dung dịch chất điện ly: Môi trường ẩm ướt (nước mưa, nước biển, không khí ẩm có hòa tan CO2, SO2,...). Đặc điểm: Kim loại hoạt động hơn đóng vai trò anode (cực âm), bị oxy hóa và ăn mòn. Kim loại kém hoạt động hơn (hoặc phi kim) đóng vai trò cathode (cực dương), nơi xảy ra quá trình khử chất oxy hóa trong môi trường. Có phát sinh dòng điện trong mạch ngoài và trong dung dịch điện ly. Tốc độ ăn mòn thường nhanh và phức tạp hơn ăn mòn hóa học. Ví dụ và Ứng dụng thực tiễn: Sự gỉ sét của sắt, gang, thép trong không khí ẩm: Gang, thép là hợp kim của Fe và C. Trong không khí ẩm (chứa H2O, O2, CO2), trên bề mặt gang thép hình thành vô số pin điện hóa mà Fe là cực âm (anode) và C (graphit) là cực dương (cathode). Tại anode (cực âm -Fe bị ăn mòn): Fe→Fe(2+)+2e(−) Tại cathode (cực dương -C không bị ăn mòn, O2 bị khử):O2+2H2O+4e(−) →4OH(−) Các ion Fe(2+)và OH(−) kết hợp tạo kết tủa: Fe(2+)+2OH(−)→Fe(OH)2 Fe(OH)2 tiếp tục bị oxy hóa bởi O2 trong không khí tạo thành gỉ sắt màu nâu đỏ: 4Fe(OH2+O2+2H2O→4Fe(OH)3(gỉ sắt) Ứng dụng: Đây là hiện tượng phổ biến gây hư hại cầu cống, nhà cửa, phương tiện giao thông. Việc hiểu rõ cơ chế này giúp phát triển các biện pháp chống gỉ như sơn, mạ, dùng kim loại hy sinh. Ăn mòn vỏ tàu thủy trong nước biển: Vỏ tàu bằng thép tiếp xúc với nước biển (chất điện ly) và có thể có các kim loại khác (như đinh tán đồng, cánh quạt) tạo thành pin điện hóa, khiến thép bị ăn mòn nhanh chóng. Ăn mòn đường ống ngầm, cọc kim loại: Trong lòng đất ẩm, có chứa các chất điện ly, đường ống kim loại có thể bị ăn mòn điện hóa. Ăn mòn khi hai kim loại khác nhau tiếp xúc: Ví dụ, khi đinh sắt đóng vào tấm tôn mạ kẽm (kẽm hoạt động hơn sắt), nếu có nước mưa, kẽm sẽ bị ăn mòn trước để bảo vệ sắt. III. Hậu quả của ăn mòn kim loại Ăn mòn kim loại gây ra những hậu quả nghiêm trọng: Tổn thất kinh tế: Phá hủy công trình, thiết bị, máy móc, đòi hỏi chi phí sửa chữa, thay thế và bảo trì lớn. Ước tính mỗi năm, ăn mòn gây thiệt hại hàng tỷ đô la trên toàn thế giới. Nguy hiểm an toàn: Gây sập đổ cầu, công trình, nổ bình chứa khí, rò rỉ hóa chất, đe dọa tính mạng con người. Suy giảm tài nguyên: Lãng phí nguồn kim loại do phải sản xuất thay thế. Ô nhiễm môi trường: Các sản phẩm ăn mòn có thể gây ô nhiễm đất, nước. IV. Kết Luận Ăn mòn kim loại là một quá trình tự nhiên không thể tránh khỏi, nhưng việc nắm vững khái niệm và phân loại các dạng ăn mòn (hóa học và điện hóa) là cơ sở để phát triển các biện pháp phòng chống hiệu quả. Từ việc lựa chọn vật liệu phù hợp, phủ lớp bảo vệ, đến sử dụng các phương pháp điện hóa, mỗi giải pháp đều nhằm mục đích giảm thiểu tác động phá hủy của ăn mòn, bảo vệ tài sản, đảm bảo an toàn và góp phần vào sự phát triển bền vững của xã hội.
